Bij Theo 
Poolse onderzoekers zijn de afgelopen dagen begonnen met het opgraven van een massagraf uit de Tweede Wereldoorlog in het westen van Oekraïne. Daarin liggen slachtoffers van de Wolynië-massamoorden. Oekraïense nationalisten vermoordden toen naar schatting tot 100.000 overwegend Poolse burgers.
De kwestie is al tientallen jaren een wrevelpunt tussen Polen en Oekraïne. Sinds de grootschalige invasie van Rusland zijn de massamoorden vanwege de nauwe samenwerking tussen de twee bondgenoten steeds meer naar de voorgrond getreden. Warschau en Kyiv hopen met de opgravingen een stap dichter bij een gezamenlijke oplossing te komen.
Het massagraf waar onderzoekers begonnen zijn, ligt in Puzniki, een dorp in de buurt van de stad Ternopil dat niet meer bestaat. Naar verwachting liggen er zo’n tachtig slachtoffers begraven die in 1945 zijn vermoord. De bedoeling is dat de stoffelijk overschotten worden geïdentificeerd, waarna de slachtoffers alsnog een rustplek moeten krijgen.
‘Doorbraak’
Volgens de Poolse historicus Maciej Dancewicz is het voor overlevenden, nabestaanden en afstammelingen van de Wolynië-massamoorden een belangrijk moment. Dancewicz is van de Vrijheid en Democratie Stichting, die het verzoek indiende voor de opgravingen in Puzniki. Familieleden en vrienden van zijn grootmoeder werden in Puzniki vermoord. “Polen kan zijn eigen burgers die werden achtergelaten en de nabestaanden simpelweg niet in de steek laten.”
Voor 2017 waren er al meerdere opgravingen uitgevoerd en waren zo’n 1000 slachtoffers geborgen. Oekraïne besloot de opgravingen op te schorten nadat een monument voor Oekraïense nationalisten in Polen was vernield. In januari kondigde de Poolse premier Tusk aan dat er een “doorbraak” was en dat het werk hervat wordt.
“Natuurlijk gaat het niet lukken om alle 100.000 slachtoffers te vinden. Maar waar mogelijk willen we ze vinden, opgraven en een rustplek geven”, zegt Dancewicz. Er liggen al plannen voor andere locaties.
Wolynië is een regio die nu in het westen van Oekraïne ligt, maar vroeger deel uitmaakte van Polen. De massamoorden vonden daarnaast in meerdere omliggende regio’s plaats. Warschau ziet wat zich heeft afgespeeld als een genocide en wil erkenning.
Oekraïne ziet het als een ’tragedie’, met ook duizenden Oekraïense doden, die volgde op een lange geschiedenis van etnische spanningen en conflict, waaraan beide kanten hebben bijgedragen. Bovendien kunnen de twee landen het niet eens worden over wie verantwoordelijk was en om hoeveel slachtoffers het gaat.
Polen is een van de belangrijkste bondgenoten van Oekraïne tegen de Russische agressie. Als buurland is het de doorvoerhaven voor bijna alle militaire en humanitaire steun. Daarnaast huisvest Polen nog altijd bijna een miljoen Oekraïense vluchtelingen. Daarom verzocht Polen in de zomer van 2022 kort na de grootschalige invasie van Oekraïne om de opgravingen toe te laten, zegt Dancewicz. “We zagen een kans voor toenadering tussen Oekraïners en Polen over dit onderwerp vanwege de oorlog.”
Poolse politici van zowel de regering als de oppositie hebben geopperd dat Warschau het EU-lidmaatschap van Oekraïne moet blokkeren zolang Kyiv niet meebeweegt als het gaat om Wolynië. Zeker rond verkiezingen treedt het weer naar de voorgrond, ook in de aanloop naar de Poolse presidentsverkiezingen volgende maand.
Oorlog
Dat weten ze in Oekraïne ook. “De Wolynië-tragedie is zo diepgeworteld in Polen dat het deel is geworden van de dagelijkse agenda”, zegt Anatoly Koernosov tegen de Oekraïense tv-zender Espreso. Hij is expert op het gebied van Pools-Oekraïense betrekkingen. “Geen kandidaat kan eromheen. Ik denk dat de opgravingen een goede start zijn.” Volgens hem moet Oekraïne inzien dat deze nodig zijn om goede banden met Polen te onderhouden.
Al voelt het voor veel Oekraïners alsof Polen de machtspositie vanwege de oorlog misbruikt om de eigen eisen rond Wolynië af te dwingen. Dat terwijl Oekraïne vecht voor het eigen voortbestaan. Dancewicz ziet dit niet zo. “Ik leg Oekraïners die ik spreek uit: een tragedie is een tragedie”, zegt de historicus. “Mensen stierven toen en mensen sterven nu. Laten we al deze slachtoffers een rustplek geven, net zoals Oekraïners de slachtoffers van Rusland nu begraven.”
De opgravingen zijn een belangrijke eerste stap, concludeert Dancewicz, maar er is nog een lange weg te gaan voordat de twee landen deze pijnlijke geschiedenis samen een plek kunnen geven. Dit werd ook maar al te duidelijk toen eerder deze week een monument voor Oekraïense nationalisten in Polen werd beschadigd.